تبیین بایسته های اهداف پژوهشی برنامه درسی در نظام آموزشی افغانستان با رویکرد اسلامی

بیان مسئله

حقیقت‌جویی و حس کنجکاوی در میان افراد انسان یک امر فطری است که خداوند انسان را با چنین ویژگی آفریده است. لذا وظیفه و رسالت نظام آموزشی و برنامه ریزان درسی است که این استعداد فطری را که در وجود و نهاد فراگیران است به فعلیت برسانند و مدارس و آموزشگاه‌ها باید محیطی مناسبی برای پرورش و شکوفاسازی استعدادها و ظرفیت‌های خدادادی فراگیران باشند و آموزش همراه با پژوهش را باید مدارس و آموزشگاه‌ها سرلوحه کارشان قرار دهند. چه اینکه آموزش بدون پژوهش راه بجایی نخواهد برد. تحقیق و پژوهش در هر جامعه و نظام آموزشی یک امر لازم، ضروری و بایسته است. به‌طوری‌که موتور محرک رشد و پیشرفت و توسعه هر کشور و نظام آموزشی تحقیق و پژوهش است. از این رواست که کشورهای توسعه‌یافته به امر تحقیق و پژوهش اهمیت و توجه زیادی قائل‌اند و در این راه هزینه‌ها و بودجه‌های زیادی در نظر می‌گیرند؛ زیرا که پیشرفت و توسعه ارتباط و پیوند مستقیمی با تحقیقات و دستاوردهای علمی دارد. اساس و زیربنای تحقیق و پژوهش در نظام آموزشی از مدارس باید آغاز گردد و مدارس با رویکرد پژوهش محوری، دانش آموزان و فراگیران را به انجام تحقیق و پژوهش ترغیب و تشویق نموده و زمینه‌ها و سازوکارهای لازم را برای آنان مهیا سازند. مسائل و موضوعاتی را که نیازمند به حل و یا توسعه می‌باشند به پژوهشگران در مدارس پیشنهاد نمایند و از آنان خواسته شود که برای حل و توسعه آن‌ها به انجام کار و فعالیت‌های پژوهشی بپردازند. دست‌یابی به این مهم می‌تواند از طریق تدوین برنامه درسی پژوهش محور تحقق یابد. لذا وظیفه و رسالت نظام آموزشی و مدارس و آموزشگاه‌ها است که روحیه و انگیزه‌ای پژوهش و تحقیق را در میان فراگیران ایجاد نموده و روش‌های درست و مناسب را به آنان آموزش دهند؛ زیرا که تحقیق و پژوهش به‌عنوان فنی مطرح است که نیازمند آموزش و یادگیری است. از طرف دیگر با توجه به اینکه مسائل و مشکلات زیادی در جامعه وجود دارد که از طریق پژوهش باید حل شود و حل هریک از آن مسائل و مشکلات نیاز به روش خاصی از تحقیق و پژوهش دارد که باید فراگیران آن روش‌های لازم و مناسب را فراگیرند. ازاین‌جهت نظام آموزشی به‌عنوان نهاد رسمی فرهنگ‌سازی وظیفه دارد که نیروی انسانی را تربیت نماید که خلاق، پژوهشگر، کنجکاو و اندیشمند باشند و نسبت به امور و مسائل و کاستی‌های موجود در جامعه حساس و مسئولیت‌پذیر باشند. در برنامه درسی پژوهش محور، معلم و استاد متکلم وحده و مخاطبان و فراگیران به‌عنوان شنونده‌ی صرف نمی‌باشند. بلکه مسائل و موضوعاتی در کلاس مطرح می‌شود که فراگیران با هدایت و راهنمایی معلم و استاد، خود به دنبال راه‌حل می‌باشند و کشف راه‌حل‌های مختلف در کلاس ارائه و از میان آن‌ها به جمع‌بندی و انتخاب بهترین راه‌حل اقدام صورت می‌گیرد. پس بنابراین می‌توان با انجام پژوهش و تحقیق مرزهای دانش را توسعه داد و افق‌ها و کرانه‌های جدیدی را کشف نمود. بر اساس باور و اعتقاد متخصصان آموزش و پروش باید راه‌ها و روش‌هایی به دانش آموزان ارائه شود که آنان همواره بتوانند با توجه به مهارت‌های که کسب کرده‌اند نیازهای اطلاعاتی‌شان را برطرف سازند و این امر تنها در سایه برنامه درسی پژوهش محور قابل تحقق خواهد بود. در برنامه درسی پژوهش محور، استعداد، علایق و نیازهای فراگیران شکل‌دهنده‌ی برنامه درسی در محیط و نظام آموزشی است. رویکرد برنامه درسی پژوهش محور بر خود کارآمدی فراگیران تأکید می‌کند تا آنان با توجه به مسائل و مشکلات، وابسته به توانائی خود بوده و بدون هراس با مشکلات مواجه شده و تا یافتن راه‌حل از هیچ‌گونه کوشش و تلاش و پی گیری دریغ نورزند؛ و این امر سبب بالارفتن سطح خودباوری و اطمینان فراگیران نیز خواهد شد. نظام آموزشی افغانستان هم از این قاعده کلی مستثنا نخواهد بود؛ و با توجه به اینکه حدود سه ده نظام آموزشی و مدارس رسمی دولتی افغانستان به خاطر جنگ و درگیری دچار وقفه و تعطیلی بوده است و این امر به‌صورت آشکاری آن نظام را از قافله رشد و پیشرفت و رقابت با سایر نظام‌های آموزشی دنیا بازداشته است. پس بایسته و ضروری است که در نظام آموزشی افغانستان یک جهش اساسی برای پر کردن این خلأ صورت بگیرد و این مهم مسیر نیست مگر اینکه مدارس و نظام آموزشی افغانستان از برنامه درسی با رویکرد پژوهش محور تبعیت و پی روی نماید؛ زیرا از طرف دیگر مسائل و موضوعات و مشکلات زیادی در آن جامعه وجود دارد که باید از طریق تحقیق و پژوهش برای آن‌ها راه‌حل‌های کشف شود. پس فرهنگ‌سازی تحقیق و پژوهش در میان فراگیران نظام آموزشی افغانستان ضروری‌تر و لازم‌تر از هر نظام آموزشی دیگر است. ازاین‌جهت در این مقاله تلاش می‌شود بایسته‌های اهداف پژوهشی برنامه درسی در نظام آموزش افغانستان با رویکرد اسلامی تبیین شده ماهیت، جایگاه و ضرورت بحث از پژوهش و مسائل و موضوعات مناسب برای تحقیق و پژوهش و ابزار و وسائل پژوهش و همچنین روش‌های مختلف و مناسب پژوهش در نظام آموزشی موردبحث و بررسی قرار گیرد.

ماهیت، جایگاه و ضرورت بحث از پژوهش

پژوهش فعالیت عقلی (دماغی) است که از طریق آن می‌کوشیم چیزی را که هنوز شناخته‌نشده یا به‌طور شفاف دریافت نشده است بشناسیم یا درک کنیم. محرک پژوهش نیاز به دستیابی به پاسخ‌های قابل‌اتکا به برخی پرسش‌های بااهمیت و دارای حساسیت است. احساس نیاز به پاسخ برخی سؤال‌ها تجربه مشترک همه ماست و همه به‌طور روزمره درگیر نوعی پژوهش هستیم. این فعالیت‌ها ممکن است شکل فردی یا گروهی و نیز شکل رسمی (سازمان‌یافته) یا غیررسمی (نامنظم) داشته باشد.

پژوهش فعالیتی است که به تولید دانش منجر می‌شود (آدمونت سی شورت، 1388: 12 و 13).

 پژوهش برنامه درسی نیز به‌عنوان یک حوزه پژوهشی تخصصی نیازمند پژوهشگران آموزش‌دیده است که ماهیت و هدف پژوهش را درک کنند و از صلاحیت و شایستگی لازم برای اجرای پژوهش در حوزه برنامه درسی با تمسک به اشکال مناسب پژوهش برخوردار باشند. انجام پژوهش برنامه درسی نیازمند دانش و تجربه گسترده در انتخاب و پیاده کردن فرایندهای پژوهشی نظام‌اند و مرتبط با اشکال پژوهش است (همان: 15). پیشرفت در همه زمینه‌های علمی حاصل دستاورد تحقیق و پژوهش و پاسخ‌گویی به حس کنجکاوی بشر است. انسان‌ها برای دست‌یابی به اسرار و رازها و پاسخ‌دهی به نیاز کنجکاوی و کشف مجهولات همواره در پی جستجو و کاوش گری بوده‌اند.

 در عصر حاضر که علوم و فناوری به‌سرعت در حال گسترش یافتن است و رشد و پیشرفت در تمام جنبه‌های زندگی انسان قابل‌مشاهده است و برای عقب نماندن از این کاروان سریع و در حال تحول جهانی نظام آموزشی افغانستان وظیفه و رسالت مهم را به عهده دارد که یکی از آن رسالت‌ها پرورش و تربیت فراگیران پژوهشگر و محقق است. فراگیرانی که به امر تحقیق و پژوهش اهمیت داده و به دنبال کاوش و جستجوگری برای یافتن راه‌حل‌هاست تا از طریق حاصل و دستاورد پژوهش‌های آن‌ها هم نیازهای درون‌سازمانی خود را تأمین نموده و هم به نیاز جامعه که نهاد آموزش‌وپرورش متعلق و وابسته به آن است پاسخ‌دهنده باشند؛ زیرا کشور افغانستان، یک کشور بکر و دست‌نخورده است و در آن مسائل، موضوعات و مشکلات زیادی وجود دارد که نیازمند کاره‌ای تحقیقاتی و پژوهشی است. فرهنگ‌سازی پژوهش در مدارس و دانشگاه‌ها یک امر بایسته و ضروری به شمار می‌رود. مدارس و دانشگاه‌هایی می‌تواند پویا، فعال و کارآمد باشد که این فرهنگ را در میان فراگیرانش ایجاد نمایند؛ زیرا در غیر این صورت مدارس و نظام آموزشی از کاروان رشد و پیشرفت به عقب‌مانده و دچار زوال و فرسودگی خواهد شد. پس برای جلوگیری از این حالت لازم است که تحقیق و پژوهش در آموزش‌وپرورش نهادینه‌شده و مدارس به رویکرد پژوهش محور پرداخته و زمینه‌ها و فرصت‌های لازم را برای پژوهش‌های دانش‌آموزی ایجاد نمایند؛ و از طرف دیگر دولت و مجلس هم وظیفه‌دارند که برای تحقق این هدف در سیاست و برنامه‌ریزی کلی کشور اعمال و رفتارهای تشویقی و پشتیبانی را مانند اعتبار و تخصیص بودجه و استفاده از نتایج این تحقیقات در بخش‌های مختلف را در دستور کارشان قرار دهند؛ زیرا نیاز جامعه امروزی افغانستان، فراگیرانی خلاق، متفکر، پژوهشگر، محقق و برخوردار از تفکر منطقی و مجهز و متناسب با شرایط کنونی است.

روش تحقیق

 روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. برای تبیین و بررسی موضوع مقاله منابع و کتب و مجلات مورد بهره‌گیری و استفاده قرارگرفته است.

مفهوم­شناسی

الف) هدف

 هدف در لغت به معنای هر چیز بلند و برافراشته (بنا، ریگ و خاک توده و انباشته‌شده و مانند آن)، نشانۀ تیر و آنچه آدمی برای رسیدن آن بکوشد (از قبیل مقام، مال و مکنت) و به معنای مقصود و غایت به کار می‌رود (معین، ذیل واژه هدف)؛ اما در برنامه درسی یک هدف به‌قصد ایجاد تغییرات در رفتار یادگیرنده اجرا می‌شود. این تغییرات همان اهداف برنامه درسی است (فتحی و اجارگاه، 1388: 130)؛ مثلاً هدف اصلی درآموزش ریاضی که باید در برنامه‌های درسی لحاظ شود، ایجاد و توسعه قدرت درک و فهم، استدلال، حل مسئله و تلفیق مقوله‌های مختلف ریاضی و ارتباط آن‌ها با سایر مقولات است (کافوری، 1362: 50).

ب) پژوهش

 پژوهش به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که برای کشف قسمت و بخشی از مختصات جهان حقیقی یا مجازی انجام می‌گیرد (مصدق، 1368: 93)؛ که عموماً با فعالیت‌های منظمی که به یافتن مسائل معین می‌انجامد، اعم از اینکه حاصل آن، بنیادی یا کاربردی است (نراقی، 1359: 11).

جان دیویی در تعریف پژوهش می‌گوید:

پژوهش عبارت است از تغییر کنترل یا هدایت کردن موقعیت نامعین به‌صورت موقعیتی که ازلحاظ مشخصات و روابط، کاملاً معین و ثابت است و در وضعی قرار دارد که عناصر موقعیت اصلی به‌صورت یک کل متحد تغییریافته‌اند(جان دیویی، منطق: تئوری تحقیق، ترجمه: علی شریعتمداری: 134). ازنظر قرا ملکی پژوهش عبارت از فرایند پردازش اطلاعات، برخوردار از انتظام، متعلق به گستره خاصی از علوم و دارای هویت جمعی است که به نوآوری می‌انجامد (قراملکی، نامه مفید، ش 5: 29).

ج) برنامه درسی

اصطلاح برنامه درسی ازنظر لغت ریشه در واژه لاتین curreve دارد که به معنای میدان مسابقه یا میدان دویدن است. به خاطر داشتن ویژگی‌های زیر تشبیه به میدان مسابقه شده است: 1- مانند مسابقه که آغاز و پایانی برای آن وجود دارد، مستلزم آغاز و پایان و مسیر مشخص و از پیش تعیین‌شده است. 2- و همچنین مانند مسابقه که دارای موانعی است که عبور از آن‌ها به‌طور فزاینده دشوار است. برنامه درسی هم در طی مسیر به‌طور فزاینده دشوارتر می‌شود (آدموند، سی شورت، 1388: 11).

به کلیه فعالیت‌های یاددهی_ یادگیری به‌منظور تغییر رفتار یادگیرنده و ارزشیابی تحقق این تغییرات برنامه درسی گفته می‌شود. (الف، لوی، 1393: 24) دال معتقد است که برنامه درسی فرایندی است رسمی یا غیررسمی که از طریق آن، یادگیرنده با نظارت مدرسه، معلوماتی را کسب می‌کند و شیوه درک آن‌ها را درمی‌یابد، مهارت‌هایی را فرامی‌گیرد و نگرش، ارزش گزاری و ارزش‌ها را تغییر می‌دهد (شریعتمداری، جامعه و تعلیم و تربیت: 5-6). برنامه درسی، درواقع همان برنامه آموزشی پیشنهادی است که بیانگر کشاندن یادگیرنده به سویی است که برای رشد وی ترجیح داده‌شده است و تکیه بر نظام ارزش‌ها دارد و برنامه درسی وسیله‌ای برای رسیدن به آرمان‌ها، تحقق هدف‌ها و انجام دادن مقاصد تربیتی است (تقی پور ظهیر،1378: 40).

برنامه درسی با نتایج یادگیری سروکار دارد و نه‌تنها باهدف‌های از پیش تعیین‌شده، چراکه نتایج در مقام ارزشیابی می‌تواند دربرگیرنده مواردی به‌جز هدف‌ها و نتایج قصد شده باشد و افراد مختلف تحت تأثیر مجموعه تدابیر از پیش تعیین‌شده قرار گیرند (مهرمحمدی، 1385: 13). برنامه درسی به‌عنوان مجموعه از دروس یا برنامه درسی برای تدریس عبارت است از برنامه‌ای که در آن فهرست موضوعات مختلف درسی به تفکیک تعیین و تصریح‌شده است و عمدتاً اشاره به موضوعات و دروسی است که در مدرسه تدریس می‌شود (فتحی واجارگاه، 1388: 16).

برنامه درسی یک مدرسه، محتوی و فرایند رسمی و غیررسمی است که تحت نظارت مدرسه، دانش فراگیران را افزایش و مهارت‌های آنان را گسترش می‌دهد و نگرش‌ها، قدرشناسی‌ها و ارزش‌های آنان را اصلاح می‌کند (همان: 26).

در این تعریف به هردو جنبه رسمی و غیررسمی آموزش و چند عنصر برنامه درسی اشاره‌شده است:

1. محتوی(آنچه یاد گرفته می‌شود) 2. فرایند و چگونگی یادگرفتن. 3. نتیجه و محصول یادگیری در شکل دانش. 4. درک و فهم.5. مهارت‌ها.6 نگرش‌ها.7. قدرشناسی‌ها. 8؛ و ارزش‌ها.

د) نظام

نظام در لغت به معنای نظم دادن، آراستن، رویه، روش، عادت، رشته مروارید و صف درخت، آمده است(فرهنگ فارسی عمید، ج 2: 1909). نظام آموزش‌وپرورش در هر کشوری یکی از مهم‌ترین نظام‌های اجتماعی است. وظیفه و رسالت این نظام علاوه بر انتقال میراث فرهنگی و تجارب بشری به دانش آموزان و محصلین، ایجاد تغییرات مطلوب در حیطه­شناختی، نگرشی و رفتاری آنان است.

و) تعریف آموزش‌وپرورش

 آموزش در لغت به معنی آموختن و یاددادن دانش است (همان، ج 1: 54). پرورش در لغت به معنی پروردن و تربیت کردن آمده است (همان: 460). در مورد آموزش‌وپرورش به دلیل پیچیدگی و چندوجهی بودنش تعاریف گوناگونی از آن صورت گرفته است. امیل دورکیم بیان داشته است که آموزش‌وپرورش فعالیتی است که نسل بالغ، درباره نسلی که هنوز برای حیات اجتماعی نارس است، به‌جای می‌آورد. موضوع این فعالیت عبارت است از برانگیختن و پروردن افکار و معانی و شرایط معنوی و مادی که مقتضای حیات در جامعه سیاسی و محیط خصوصی است که طفل برای زندگی در آن آماده می‌شود(دورکیم، تربیت و جامعه‌شناسی: 47). درواقع می‌توان گفت که آموزش‌وپرورش، کلیدی است که در را به‌سوی نوسازی جامعه می‌گشاید. آموزش‌وپرورش مجموعه‌ای منظمی از اعمال و رفتار است، به بیان دیگر آموزش‌وپرورش فعل و انفعالی است میان در قطب سیال(آموزگار و فراگیر) که مسبوق به اصلی و متوجه هدفی و مستلزم برنامه‌ای است(هوشیار، 1335: 29). باتوجه به اینکه انسان درخلاء زندگی نمی‌کند وزندگی او در ارتباط و تعامل با عناصر متعددی است مانند اشیاء، انسان‌های دیگر، محیط طبیعی و اجتماعی. لذا در ارتباط با این عناصر است که می‌تواند نیازهای خود را مرتفع سازد. ازاین‌رو است که نهاده‌ای مختلف وجود پیدا می‌کنند که روند زندگی اجتماعی انسان‌ها در ارتباط با این نهادها است و یکی از این نهادهای اجتماعی نظام آموزش‌وپرورش و نظام آموزشی است که با ماهیت انسانی، تکوین شخصیت فرد وزندگی اجتماعی او رابطه مستقیم دارد. و از طرف دیگر نهاد آموزشی در ارتباط با سایر نهادهای موجود در جامعه عمل نموده و بر همدیگر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری دارند (بهشتی، 1386، ج 1: 4).

آقای دکتر علاقه بند این تعریف را از آموزش‌وپرورش ارائه داده است:

گاهی «فراگرد کسب علم و معرفت » و در مواردی، نتیجه چنین فرا گردی را آموزش‌وپرورش می‌گویند. گاهی هم در تعریف آموزش‌وپرورش به هردو جنبة فوق توجه می‌شود (علاقه بند، 1398: 47).

عناصر مؤثر بر فرهنگ‌سازی پژوهش در مدارس

• نهاد آموزش‌وپرورش.

 نهاد آموزش‌وپرورشی می‌تواند کارآمد و پویا باشد که فرهنگ تحقیق و پژوهش در میان فراگیران آن نهادینه‌شده و به امر تحقیق و پژوهش در آن و نتایج حاصل از آن، ارزش و بهاداده شود؛ زیرا در پرتو چنین فرهنگی است که حس تکاپو و کنجکاوی در میان فراگیران تقویت یافته و توانایی بالقوه آنان به فعلیت تبدیل می‌شود. تحقق این هدف درگرو تدوین برنامه درسی پژوهش محور ممکن و میسر خواهد بود؛ و دیگر اینکه محتوای کتب درسی باید زمینه‌ساز و بر انگیزندة فعالیت‌های پژوهشی در فراگیران باشد و حس کنجکاوی آنان را تحریک نماید تا آنان باانگیزه و اشتیاق به دنبال کشف مجهولات و یافتن راه‌حل‌ها باشند‌.

• معلمان.

یکی دیگر از عناصری که نقش مهم در فرهنگ‌سازی پژوهش در مدارس را به عهده دارد معلمان، اساتید و آموزگاران می‌باشند. معلمانی می‌تواند به‌خوبی از عهده این نقش و وظیفه برآید که خود پژوهشگر و محقق بوده و به انجام این فعالیت علاقه و رغبت داشته باشد. معلمان و اساتید باید راهنما و مشوق برای دانش آموزان بوده و در انجام فعالیت‌های پژوهشی دانش آموزان با آنان مشارکت و همکاری نمایند. اصول و شیوه‌های درست و مناسب و مهارت‌های لازم را به آنان آموزش دهند؛ زیرا که «انجام پژوهش‌های علمی باکیفیت مستلزم برخورداری از دانش و همچنین آموزش‌های تخصصی گسترده است. ... انجام پژوهش‌های علمی با اتکا به حداکثر توان و مهارت موردنیاز برای تضمین قابلیت اعتماد نتایج به‌دست‌آمده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است (همان: 14).

• خانواده.

خانواده به‌عنوان اولین نهادی که شخصیت فرد در آن شکل‌گرفته و تربیت می‌شود، می‌تواند در زمینه فرهنگ‌سازی پژوهش نقش مهم و سازنده‌ای را داشته باشد؛ زیرا استعداد اولیه فرد در محیط خانواده شکوفا و بارور می‌گردد و والدین با انجام حمایت‌ها و تشویق‌های مفید و اثربخششان در ساخت و توسعه فرهنگ تحقیق و پژوهش، ثمربخش و راهگشا است؛ زیرا دانش‌آموزانی که در خانواده‌های که به فعالیت‌های فکری آنان ارزش و بهاداده می‌شود، زندگی می‌کنند فرهنگ پژوهش در وجود آنان از باروری بالایی برخوردار است.

مجهز ساختن آموزشگاه‌ها و مدارس به وسایل و تجهیزات پژوهشی. دست رسی آسان فراگیران به تجهیزات و امکانات پژوهشی اعم از کتابخانه، رایانه، مجله و سایت‌های مناسب می‌تواند یکی دیگر از عناصر فرهنگ‌سازی پژوهش در مدارس و میان فراگیران به‌حساب آید. ایجاد گروه‌های پژوهشی و سپردن موضوعاتی به آنان جهت انجام پژوهش و ایجاد رقابت سالم میان گروه‌ها می‌تواند در ایجاد انگیزه و فرهنگ‌سازی تحقیق و پژوهش مفید واقع شود.

 انتخاب درست و مناسب موضوع و مسئله پژوهش

یکی از اهداف مهم مدارس و آموزشگاه‌ها تربیت نسل و افرادی است که با توجه به شرایط و اقتضائات و نیازمندی‌های کشور، آن افراد همسو با شرایط جامعه بتوانند تأمین‌کننده آن نیازها و اقتضائات باشند. نظام آموزشی می‌تواند پویا و بالنده باشد که همسو با تغییرات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... فراگیرانی را تحویل جامعه دهد که برخوردار از دانش و مهارت‌هایی باشند که نیاز عصر و جامعه امروزی است. شرط اول برای تحقق این مهم شناسایی وضعیت موجود و کاستی‌ها و کمبودهای آن در مقایسه با وضع مطلوب است. در جامعه افغانستان با توجه به مشکلات زیادی که در ابعاد مختلف دامن‌گیر آن کشور است تربیت فراگیرانی محقق و پژوهشگر در ابعاد گوناگون، نیاز اصلی و اساسی آن جامعه محسوب می‌شود. شرط اول و گام نخست تحقیق و پژوهش در هر زمینه‌ای انتخاب درست و مناسب موضوع و مسئله پژوهش است. در کشور افغانستان موضوعات زیاد و مسائل مهم بی‌شماری برای تحقیق و پژوهش در زمینه‌های مختلف وجود دارد که همت و تلاش فراگیران آن سامان را می‌طلبد. هریک از دانش آموزان و دانشجویان در رشته‌های مختلف علمی، متناسب و مربوط به رشته خاص خود می‌توانند موضوع و مسئله‌ای را برای پژوهش انتخاب نمایند، هرچند فهرست کردن تمام آن موضوعات و مسائل از عهده و ظرفیت این نوشته خارج است؛ اما به‌طور نمونه و مثال به مواردی از آن‌ها به‌صورت اجمالی اشاره می‌شود.

1-فقر و تبعیض و نابرابری. یکی از مشکلات شایع و جدی کشور افغانستان که مردم آن جامعه به‌شدت از آن رنج می‌برد وجود فقر، تبعیض و نابرابری در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. پس می‌توان این موضوع را برای پژوهش انتخاب نموده و به بررسی علل و ریشه و عوامل این مسئله و راهه‌ای برون‌رفت از این معضل و مشکل پرداخت. خشونت و انتحار و افزایش جرم و جنایت. این هم مسئله و مشکلی دیگری است که نیازمند

2-خشونت و انتحار و افزایش جرم و جنایت. این هم مسئله و مشکلی دیگری است که نیازمند تحقیق، بررسی و واکاوی است. تبیین علل و عوامل این مشکل و یافتن راه‌حل‌ها برای رفع این مشکل نیازمند تحقیق و پژوهش علمی است که توسط فراگیران مدارس و آموزشگاه‌های کشور افغانستان باید انجام یابد.

3-مسائل و مشکلات مربوط به بهداشت روانی و جسمی. در کشور افغانستان به خاطر سال‌ها جنگ و درگیری و ضعف توان اقتصادی آن کشور، مردم از نبود و یا کمبود بهداشت جسمی و روانی به‌شدت رنج می‌برند. بااینکه کشور افغانستان به لحاظ منابع طبیعی و ذخایر معدنی، کشور بسیار غنی است؛ اما متأسفانه آن ذخایر معدنی یا به تاراج برده می‌شود و یا اینکه به‌صورت بلااستفاده باقی‌مانده و مردم آن جامعه از منافع آن ذخایر و منابع محروم می‌باشند. لذا بررسی و پژوهش در این زمینه نیز همت و تلاش فراگیران آن جامعه را می‌طلبد.

4-ظهور رسانه‌های متعدد و مختلف. این هم می‌تواند یکی دیگر از مسائل و مشکلاتی باشد برای انتخاب موضوع تحقیق و پژوهش؛ زیرا هریک از این رسانه‌ها اهداف خاص خودش را دنبال می‌کند و خیلی از آن‌ها درصدد ایجاد شبهه پراکنی میان نسل جوان است. هرچند کاربرد رسانه‌ها و وسایل ارتباط‌جمعی را به‌طورکلی نمی‌توان حکم منفی را برایشان صادر نمود؛ زیرا از رسانه‌ها و وسایل ارتباط‌جمعی می‌توان استفاده‌های درست و مناسب را نیز کرد؛ اما این کار نیازمند فرهنگ درست استفاده از آن‌ها است. در جامعه افغانستان با توجه به اینکه کنترل و نظارت و چنین فرهنگی متأسفانه وجود ندارد. لذا این وسایل باعث ایجاد مشکلاتی در آن جامعه شده است. بنابراین این مسئله هم می‌تواند یکی از مسائل و موضوعات مناسب برای تحقیق و پژوهش باشد.

5-ایجاد سد برای مهار آب‌ها. کشور افغانستان ظرفیت‌های بسیار مناسبی برای امور کشاورزی دارد و از طرفی مناطقی زیادی از آن کشور به خاطر کمبود برف و باران دچار خشک‌سالی است. پس دانشجویانی که در رشته‌های مهندسی و مناسب این امور مشغول به تحصیل هستند می‌توانند در این زمینه به تحقیق و پژوهش پرداخته و برای مهار آب‌های بلااستفاده و مکانه‌ای مناسب برای ایجاد سد به تحقیق و پژوهش بپردازند.

6-روش‌های مناسب و درست استفاده و نگهداری از محصولات کشاورزی. کشور افغانستان در دارا بودن خیلی از محصولات کشاورزی از ظرفیت و پتانسیل بالایی برخوردار است. این محصولات اگر به‌درستی و با روش‌های مناسب و استانداردهای روز دنیا برداشت، نگهداری و فرآورده شود می‌تواند برای کشور سوددهی و منافع مالی و اقتصادی زیادی را در پی داشته باشد. لذا این مسئله و موضوع هم می‌تواند یکی از بهترین و مناسب‌ترین موضوعاتی برای تحقیق و پژوهش باشد. دست‌یابی به همه این امور و سایر مواردی که می‌تواند موضوعاتی مناسب برای تحقیق باشد در سایه آموزش صحیح امکان‌پذیر است. آموزش صحیح و مناسبی که وظیفه و رسالت نظام آموزشی و برنامه درسی پژوهش محور است؛ زیرا این دو عامل و عنصر ارائه دهند دانش‌ها و مهارت‌های لازم و مناسب و ایجاد نگرش‌های مثبت و پژوهش محور به فراگیران است. پس درنتیجه قدم اول و مهم شناسایی موضوعات و مسائل پژوهشی مناسب است به‌طوری‌که تبیین و ارائه راه‌حل برای آن‌ها راهگشای مشکلی از مشکلات جامعه و کشور باشد. دوم اینکه هر شخص متناسب باسلیقه و توان علمی و رشته تحصیلی خود مسئله و موضوعی را برای تحقیق و پژوهش انتخاب نماید؛ مثلاً فراگیران رشته حقوق مسائل و موضوعات حقوقی و فراگیران رشته روان‌شناسی، مسائل و موضوعات مربوط به روان‌شناسی و فراگیران رشته علوم اجتماعی، مسائل و موضوعات مربوط به اجتماع و جامعه را و همین‌طور سایر رشته‌ها هر یک باید در حوزه تخصصی خود به انتخاب مسائل و موضوعات پژوهشی مبادرت ورزند.

 روش و شیوه‌های پژوهشی متناسب بافرهنگ و نظام آموزشی افغانستان

در متون و منابع و آموزه‌های اسلامی به تحقیق و پژوهش اهمیت زیادی داده‌شده و آیاتی در قرآن کریم توجه به این مهم را یادآوری نموده است. پژوهش به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که برای کشف قسمت یا بخشی از مشخصات جهان حقیقی یا مجازی انجام می‌گیرد (مصدق، 1368: 93)؛ که عموماً با فعالیت‌های منظمی که به یافتن مسائل معین می‌انجامد اعم از اینکه حاصل آن، بنیادی یا کاربردی باشد (نراقی، 1359: 11). تحقیق عبارت است از تغییر کنترل یا هدایت کردن موقعیت نامعین به‌صورت موقعیتی که ازلحاظ مشخصات و روابط کاملاً معین و ثابت است و در وضعی قرار دارد که عناصر موقعیت اصلی به‌صورت یک کل متحد تغییریافته‌اند (جان دیویی: 134). پژوهش فرایند پردازش اطلاعات، برخوردار از انتظام، متعلق به گسترش خاصی از علوم و دارای هویت جمعی است که به نوآوری می‌انجامد (قراملکی، نامه مفید، ش 5: 29). به باور برخی از دانشمندان، فعالیت‌های پژوهشی در راستای تولید معرفت از طریق فرایند پژوهش انجام می‌یابد؛ که این فرایند دارای هفت مرحله است؛ تعریف مسئله، فرضیه، طرح پژوهش، اندازه‌گیری، جمع‌آوری داده‌ها و تعمیم‌ها است (فرانکفورت، 1381: 30-31). آیاتی که انسان‌ها را به تعقل و تفکر دعوت می‌کند بیانگر این مطلب است که امر تحقیق و پژوهش در آموزه‌های دینی از جایگاه ویژه برخوردار است. به‌عنوان نمونه توجه به چند آیه برای اثبات مطلب کفایت می‌کند. کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (بقره/242) این‌گونه است که بیان می‌کند خداوند برای شما آیات و نشانه‌های خود را شاید که شما تعقل نمایید. لو أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَل لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُون. (حشر/ 21) مفاد این آیه مبارکه نیز دعوت انسان‌ها به تفکر و تعمق است. وَ مِنْ آیاتِهِ یُریکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعقلون. (روم/24) در این آیه مبارکه نیز خداوند متعال ضمن توجه دادن به پدیده‌های طبیعت، انسان‌ها را به تفکر واداشته است. در روایات معصومین علیهم‌السلام نیز به امر تحقیق و پژوهش اهمیت زیادی داده‌شده و تأکید و سفارش‌های زیادی از آن بزرگواران به این مهم بیان‌شده است؛ زیرا که تحقیق و پژوهش از دیدگاه آن بزرگواران باعث صفا و نورانیت عقل، ایمنی از لغزش‌ها، حسن عاقبت، بیداری و حیات قلب است (مجلسی، 1403، ج 29: 9؛ شریف رضی، ح 113). امام صادق (ع) در مورد اهمیت تحقیق فرموده است: « لَیسَتِ العِبادَةُ کَثرَةَ الصِّیامِ وَ الصَّلاةِ، وَ إنَّما العِبادَةُ بکَثرَةُ التَّفَکُّرِ فی أمرِ اللّه» (کلینی، 1365، ج 2: 55) یعنی عبادت خداوند به زیادی روزه و نماز نیست. بلکه همانا عبادت به زیادی تفکر در کار خداوند است. بر اساس آموزه‌های اسلامی پذیرش اصول دین باید از روی تحقیق باشد نه از روی تقلید؛ یعنی بر همه مسلمانان تکلیف است که بر اساس تحقیق به اصول دین یقین حاصل نمایند و به این مسئله در رساله‌های تمام مراجع اشاره گردیده است.

روش پژوهش فرایند نظام‌مندی است برای دستیابی به پاسخ یک پرسش و سؤال و یا دستیابی به راه‌حل یک مسئله و مشکل. پس می‌توان گفت که روش پژوهش عبارت است از مجموعه از ابزار و قواعد و راهه‌ای قابل‌اطمینان برای بررسی واقعیت‌ها، کشف مجهولات، دستیابی به روابط و یافتن راه‌حل مسائل و مشکلات. بر اساس نظام فکری و جهان‌بینی شخص و اتخاذ هریک از دو رویکرد خردگرایانه و طبیعت‌گرایانه، روش پژوهش قابل‌تقسیم به دو روش کمی و کیفی است. براساس رویکرد خردگرایانه، واقعیت امری است که انسان می‌تواند آن‌ها با حواس خود تجربه و درک نماید و دیگر اینکه عناصر تشکیل‌دهنده یک فرایند به‌طور جداگانه از هم می‌تواند قابل‌بررسی باشد. به‌طور مثال تأثیر عملکرد معلم بر یادگیری فراگیران را می‌توان بدون بررسی سایر عناصری که بر یادگیری فراگیران اثرگذارند موردبررسی قرارداد؛ اما بر اساس رویکرد طبیعت‌گرایانه، واقعیت امری نیست که تمام افراد به‌صورت یکسان آن را درک و تجربه نمایند. بلکه برداشت از واقعیت بستگی به ذهنیت افراد دارد.

اتخاذ روش‌های مناسب یکی از مهم‌ترین کارها در مسئله تحقیق و پژوهش است؛ زیرا اگر روش انجام هر کاری درست و مناسب باشد، دستیابی به هدف نیز ممکن و میسر خواهد بود. پس در انجام پژوهش و تحقیق اتخاذ روش مناسب و صحیح امری بایسته و ضروری است. مناسب بودن هر روش را مسئله‌ای که پژوهش برای حل آن انجام می‌شود و یا هدفی که محقق به دنبال آن است، مشخص می‌سازد. بنابراین مناسب و یا متناسب بودن هر روش بستگی به این دارد که تحقیق برای تحقق چه هدفی و یا حل چه مشکلی انجام می‌پذیرد؛ زیرا که هریک از روش‌های تحقیق در جای خود مناسب تشخیص داده می‌شود؛ یعنی برای انجام کاری ممکن است یک روش تحقیق مناسب باشد که آن روش برای انجام کار دیگر مناسب نباشد. بلکه روش تحقیق دیگری مناسب باشد. پس نمی‌توان از قبل پیش‌بینی و قضاوت کرد که چه نوع روش تحقیق مناسب و یا غیر مناسب است. بنابراین فراگیران در نظام آموزشی افغانستان متناسب با رشته تحصیلی خود و اینکه هدفشان از انجام تحقیق چه است و یا اینکه با انجام تحقیق و پژوهش برای حل چه مشکلی مبادرت می‌ورزند، نوع تحقیق و پژوهششان را انتخاب نموده و به انجام آن بپردازند. لذا چند از نوع از تحقیق و پژوهش که به نظر می‌رسد متناسب بافرهنگ و نظام آموزشی افغانستان است به‌صورت اجمالی موردبحث و بررسی قرار می‌گیرد. تحقیق و پژوهش در مسائل تربیتی و در کل حوزه علوم انسانی با تحقیق و پژوهش در مسائل علوم طبیعی مثل شیمی، فیزیک و زیست‌شناسی تفاوت اساسی دارد. تحقیق و پژوهش در حوزه علوم انسانی و به‌خصوص مسائل تربیتی دارای تحولاتی بوده است. لذا هر یک از رویکردهای کمی و کیفی و آمیخته در برهه­ای از زمان به وجود آمده و مورداستفاده قرارگرفته است. در تحقیق کمی پژوهشگر مشخص می‌سازد که درباره چه چیزی بررسی انجام می‌دهد. روش‌های کمی در کل با شمارش و اندازه‌گیری جنبه‌های از زندگی اجتماعی سروکار دارند(بلیکی، 1384: 301). در پژوهش کمی داده‌ها به‌صورت اعداد و ارقام بیان می‌شوند. در حدود قرن نوزده رویکرد کمی روش پژوهش حاکم و مطرح بر قلمرو پژوهشی محسوب می‌شده است. در آموزش‌وپرورش نیز این رویکرد موردتوجه جدی بوده است؛ اما بعد از قرن نوزده هم رویکرد دیگری به اسم رویکرد کیفی در پژوهش‌های تربیتی مطرح شد. بعدازاین دو، رویکرد جدیدی پا به عرصه وجود گذاشت به اسم رویکرد آمیخته و یا ترکیبی؛ یعنی ترکیبی از رویکرد کمی و کیفی و این رویکرد در سال‌های اخیر مقبولیت زیادی در میان پژوهشگران علوم انسانی و به‌ویژه علوم تربیتی پیداکرده است و امروزه رویکرد ترکیبی در حوزه تعلیم و تربیت دارای کاربرد مهم و ویژه است؛ زیرا مسائل تربیتی دارای پیچیدگی‌هایی است که نیازمند کاربرد روش‌های گوناگون است و رویکرد آمیخته می‌تواند پاسخ گوی این نیازمندی باشد. هریک از رویکرد کمی و کیفی دارای مزیت‌ها و محدودیت‌هایی است که به‌کارگیری روش ترکیبی باعث کاهش محدودیت‌ها و افزایش مزیت‌ها می‌شود. از طرف دیگر مسائل و پدیده‌های تربیتی دارای ابعاد کمی و کیفی است که روش استفاده از پژوهش ترکیبی هر دو بعد را موردبررسی قرار می‌دهد. روش‌های کمی و کیفی و ویژگی‌های هریک از این دو رویکرد در منابع مختلف مورد مقایسه و بررسی قرارگرفته است. درنتیجه گیری نهایی، پژوهشگران نه‌تنها این روش‌ها را متضاد ندانسته‌اند، بلکه استفاده از دو روش را به‌طور تؤام توصیه کرده و هریک را مکمل دیگری معرفی نموده‌اند (کیامنش، 1372: 15). درنتیجه می‌توان گفت که هریک از روش‌های کمی، کیفی و آمیخته روش‌های پژوهشی مناسب در مسائل تعلیم و تربیت افغانستان می‌تواند به‌حساب آید. لذا فراگیران، به‌خصوص فراگیران در دوره تحصیلات تکمیلی می‌توانند با استفاده از هریک از این روش‌ها به تحقیق و پژوهش در پدیده‌ها و مسائل علوم انسانی و به‌خصوص علوم تربیتی و با به‌کارگیری این روش‌ها به نتایج مفید و راهگشایی دست یابند.

 1- رویکرد کمی پژوهش

اساس این رویکرد مبتنی بر پارادایم اثبات‌گرایی است. به این معنی که در این پارادایم واقعیت‌ها به‌طور ثابت فرض می‌شوند. لذا ماهیت آدمی ثابت فرض شده و اینکه انسان در پیدایش تغییرات اجتماعی چندان دارای نقش مهم نیست. تبیین علمی این روش برای تمام علوم یکسان و شامل ارائه روابط قانون‌مند‌است. هم‌چنین تصور می‌شود که پژوهشگر، فرد بی‌طرفی است که ارزش‌ها و دیدگاه‌های او در پژوهش دخالت نمی‌کند (پاک‌سرشت، 1384: 35). در این نوع پژوهش گزاره‌های پژوهشی تنظیم یافته و در شرایط کنترل‌شده موردبررسی قرار می‌گیرند تا از این طریق موجب پیدایش دانش جدید فراهم شود. روش‌های پژوهش برخاسته از پارادایم اثبات‌گرایی شامل تحقیقات تجربی و آزمایشی با استفاده از ابزارهای اندازه‌گیری کمی کنترل‌شده است (بازرگان، 1384: 43). این روش کمی سال‌های زیادی بر حوزه تعلیم و تربیت دارای حاکمیت بوده و پژوهشگران با استفاده از این روش به تحقیق و پژوهش می‌پرداختند و در آن برای سنجش پدیده‌ها و ارائه نتایج از اعداد و ارقام استفاده. می‌کردند.

2- رویکرد کیفی در پژوهش

این رویکرد مبتنی بر پارادایم تفسیرگرایی است که در آن از روش مشاهده و مصاحبه استفاده می‌شود. در این رویکرد پژوهشگر با وارد شدن در محیط زندگی افراد و مشاهده رفتار و عمل آن‌ها، در میان آن‌ها به تحقیق می‌پردازد. مشاهده رفتار و رخدادهای فرهنگی و اجتماعی در حین وقوع و درصحنه عمل، دیدن امور از چشم بازیگران اصلی و نیز ویژگی کلی‌گرایی از خصوصیات روش قوم‌نگاری و روش تحقیق کیفی به مفهوم امروزی آن است (پاک‌سرشت، 1384: 18). بر اساس این رویکرد، واقعیات اجتماعی و انسانی به‌صورت تاریخی، در بستر جامعه و همراه با مشارکت انسان‌ها شکل می‌گیرد و می‌تواند معانی مختلفی داشته باشد (بازرگان، 1384: 43). رویکرد پژوهش کیفی عمدتاً شامل بررسی موردی، قوم‌نگاری، گروه‌های کانونی و تحقیقات تاریخی است. با توجه به اینکه این رویکرد مسئله و موضوع تحقیق را در محیط واقعی و به‌صورت جامع موردمطالعه و بررسی قرار می‌دهد، نسبت به رویکرد کمی موضوع پژوهش را در محیط مصنوعی و ساختگی موردبررسی قرار می‌دهد از اهمیت و مزیت بیشتری برخوردار است. دیگر اینکه این روش از گسترش وسیعی برخوردار است و در حوزه‌های علوم اجتماعی و انسانی، هنر، فلسفه، ادبیات، علوم بین‌رشته‌ای و حتی رشته علوم تجربی قابلیت طرح و اجرا را دارد. امروزه کاربرد این روش در حوزه تعلیم و تربیت در میان پژوهشگران این حوزه از اقبال فزاینده‌ای برخوردار است؛ اما به‌طورکلی می‌توان گفت که هریک از دو رویکرد کمی و کیفی دارای ویژگی‌ها منحصربه‌فرد خودشان است که در جای خودش از اهمیت بالایی برخوردار است. لذا این امر سبب پیدایش رویکرد نوینی در عرصه پژوهش، به نام رویکرد ترکیبی یا آمیخته‌شده است.

3- رویکرد آمیخته در پژوهش

روش تحقیق آمیخته به‌عنوان یک حرکت روش شناسانه، در علوم اجتماعی، رفتاری و بهداشتی در حال گسترش است... به دلیل علاقه روزافزونی که به کاربرد روش تحقیق آمیخته در رشته‌های مختلف علوم، به‌ویژه علوم انسانی و پزشکی مشاهده می‌شود، زمان آن رسیده است که از این روش به‌عنوان سومین حرکت روش شناسانه در کنار روش‌های کمی و کیفی یاد کنیم، زیرا مقایسه رویکردهای کیفی و کمی با آمیخته در فرانید پژوهش و قرار دادن روش‌های آمیخته به‌عنوان مکمل طبیعی روش‌های کمی و کیفی، یک ضرورت روش‌شناسی است (دلاور، 1394: 1). این رویکرد مبتنی بر پارادایم عمل‌گرایی است. در این روش پژوهشگر به دنبال کاربرد روشی در پژوهش است که بهترین و دقیق‌ترین نتایج را منتج می‌شود. ازنظر عمل‌گرایان با توجه به اینکه هریک از دو رویکرد کمی و کیفی دارای مزایا و محدودیت‌های هستند، پژوهشگر برای اینکه به نتیجه بهتر و کامل‌تری دست یابد کاربرد روش آمیخته را مؤثرتر تشخیص می‌دهد. لذا می‌توان گفت که این رویکرد مبتنی بر نظریه سازگارانه و یا همان اصطلاح طلبگی که می‌گوید الجمع مهما امکن اولی من الطرح است؛ یعنی توافق و سازگاری میان هریک از دو رویکرد کمی و کیفی و استفاده از این روش آمیخته برای حل مسائل و مشکلات آموزشی و تربیتی. «مفروضه اصلی این است که ترکیب کردن رویکردهای کیفی و کمی، درک و شناخت بهتری از مسئله ارائه می‌دهد تا استفاده از یکی از این رویکردها به‌تنهایی (کمی یا کیفی). این شناخت بهتر، پیامدهای بهتری دارد چون روش‌های آمیخته قدرت و توانایی آن را دارد که ضعف‌های استفاده از روش‌های تحقیق کمی و کیفی را به‌صورت جداگانه تعدیل کند، به عبارتی، جمع‌آوری مدارک جامع‌تر برای بررسی مسائل را تشویق می‌کند، توانایی پاسخ دادن به سؤال‌هایی را دارد که روش‌های کمی و کیفی به‌تنهایی قادر به پاسخ‌گویی به آن‌ها نیستند و همچنین روابط خصمانه بین محققان را کاهش داده و همکاری بین آن‌ها را افزایش می‌دهد. روش‌های آمیخته استفاده از جهان‌بینی‌های چندگانه را تشویق کرده و یک رویکرد عملی و طبیعی برای تحقیق محسوب می‌شود. امروزه به دلایل زیر روش تحقیق آمیخته مهم هستند: پیچیدگی مسائلی که باید بررسی شوند؛ افزایش علاقه به تحقیق کیفی و نیاز عملی به جمع‌آوری اشکال چندگانه داده‌ها برای خوانندگان (مخاطبان) مختلف (همان: 3).

وسائل و ابزار پژوهش متناسب بافرهنگ و نظام آموزشی افغانستان

در فرایند انجام تحقیق و پژوهش انتخاب ابزار و وسائل مناسب یکی از مهم‌ترین موضوعی است که محقق و پژوهشگر را برای رسیده به اهدافش یاری می‌رساند. در مورد وسائل و ابزار مناسب، هدف و نوع پژوهش است که مناسب بودن و عدم مناسب بودن وسائل و ابزار پژوهش را مشخص می‌سازد. پس به‌طورکلی و از قبل نمی‌توان در این مورد قضاوت نمود؛ زیرا که تناسب و عدم تناسب وسائل و ابزار تحقیق بستگی به هدف و نوع پژوهش دارد. به‌طور مثال برای پژوهش‌های از نوع نظری و یا بنیادی مناسب‌ترین ابزار و وسائل پژوهش می‌تواند ابزار کتابخانه‌ای باشد؛ یعنی با استفاده از مدارک و منابع کتبی مانند کتاب‌ها و مجلات می‌توان برای دست‌یابی به اهدافی از این نوع تحقیق دست‌یافت. درصورتی‌که بهترین و مناسب‌ترین ابزار و وسائل پژوهشی برای تحقیقات میدانی، ابزارهای مانند مشاهده، استفاده از پرسش‌نامه و مصاحبه است. همچنین در پژوهش‌های تجربی استفاده از ابزارهای آزمایشی بهترین و مناسب‌ترین ابزاری است که می‌تواند محقق و پژوهشگر را به هدف پژوهشی‌اش برساند. یکی دیگر از ابزار و وسائل مهم و متناسب در انواع پژوهش‌ها استفاده از کامپیوتر و اینترنت است. این وسیله امروزه کاربرد مهمی در زندگی بشر پیداکرده و برای انواع مختلف پژوهش‌ها می‌توان از آن بهره جست. البته استفاده از هریک از ابزار پژوهشی مستلزم آن است که پژوهشگر روش درست استفاده از آن ابزار را دارا باشد؛ زیرا هریک از آن‌ها نیازمند مهارت، دانش و فن خاص خود است؛ که این نوشته ظرفیت پرداختن به آن‌ها را ندارد.

 ابزار و وسائل پژوهش در منابع و آموزه‌های اسلامی

دین مقدس اسلام همواره پیروان خویش را به تحقیق و پژوهش و تدبر و تأمل در امور اطراف و محیط و مسائل موردنیاز فراخوانده و به این مهم ارزش و اهمیت فراوان قائل شده است. از دیدگاه اسلامی انسان در بدو تولد چیزی را نمی‌داند؛ اما با توجه به اینکه خداوند وسائل و ابزارهایی را در اختیار وی قرار داده است می‌تواند با به‌کارگیری آن ابزار به کشف محیط پیرامون و کسب علم و دانش و انتخاب راه و شیوه درست زندگی بپردازد. در این مورد خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «وَاللَّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ  (نحل/78) خداوند شمارا از شکم های مادرانتان خارج نمود در حالی که هیچ‌چیزی را نمی‌دانستید و خداوند ابزارهایی را برای فهم و دانستن برای شما قرارداد مانند گوش، چشم و قلب. شاید بدین سبب خداوند را سپاس‌گزار باشید. خداوند انسان را موجودی جستجوگر آفریده است و استعداد و توانایی این ویژگی را در نهاد و وجود او قرار داده است که انسان با استفاده از این استعداد و ظرفیت‌های خدادادی و ابزارهای همچون قلب و گوش و چشم به تحقیق و پژوهش و کشف حقایق و سیطره برجهان پرداخته و به دانش‌های جدید و تازه‌ای دست یابد که مسیر زندگی او را هموارساخته و مجهولاتی را برای او مکشوف می‌سازد.

• گوش و چشم؛ و جعل لکم السمع و الابصار. خداوند متعال استفاده از این دو ابزار را برای دانستن امور و مسائل در قرآن کریم بیان فرموده است. با استفاده از ابزار چشم انسان می‌تواند امور و پدیده‌های مختلف را درک نماید و با به‌کارگیری این ابزار مهم به حقایق زیادی می‌تواند دست یابد. لذا این ابزار یکی از ابزارهای مهم تحقیق و پژوهش و جستجوگری بر اساس آموزه‌های دینی است. همچنین گوش انسان ابزار مهم دیگری است که خداوند برای وی عطا فرموده است. انسان با استفاده از این ابزار به علوم زیادی می‌تواند دست‌یافته و به تحقیق و پژوهشگری اقدام نماید.
• عقل. بر اساس آموزه‌های اسلامی عقل یکی از مهم‌ترین ابزارهای تحقیق پژوهش به شمار می‌رود؛ زیرا انسان با استفاده از این ابزار می‌تواند به شناخت حقایق دست یابد و داده و یافته‌های تحقیق را در یک چارچوب منطقی قرار داده و به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مطلوب برسد. چنانچه حضرت امام محمدباقر(ع) فرموده است. لما خلق الله العقل استنطقه، ثم قال له أقبل فأقبل، ثم قال له أدبر فأدبر، ثم قال له: وعزتی وجلالی ما خلقت خلقا هو أحب إلی منک، ولا اکملک إلا فیمن أحب أما إنی إیاک آمر، وإیاک أنهى، وإیاک أثیب (کلینی، 1365، ج 1: 10) ؛ هنگامی‌که خداوند عقل را آفرید از او بازپرسی نمود و به او گفت که پیش‌آی. عقل جلو آمد. سپس گفت بازگرد عقل بازگشت خداوند فرمود و عزت جلالم قسم مخلوقی محبوب‌تر از تو نیافریده‌ام و تو را به فرادی که دوستشان دارم به‌طور کامل داده‌ام و دستور و نهی من تنها به تو است و همچنین پاداش و تنبیه من هم با تو خواهد بود.
• قدرت بیان و گفتار. از ابزار و وسائل دیگر برای تحقیق و پژوهش قدرت بیان و گفتار است. انسان با استفاده از این ابزار می‌تواند با دیگران رابطه برقرار نموده و مطالب خود را به دیگران منتقل نماید. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است. «خَلَقَ الْإِنْسانَ‌،عَلَّمَهُ الْبَیانَ» (رحمن/3 و 4) بر اساس این آیه مبارکه همراه با خلقت انسان این ابزار برای او عطاشده است تا انسان بتواند با بکار گیری این وسیله به اهداف زندگی خود دست یابد.
• قدرت نوشتن. ابزار نوشتن یکی از ابزار مهم در پژوهش بر اساس آموزه‌های اسلامی است؛ زیرا علومی می‌تواند ماندگار شوند که با استفاده از این ابزار مکتوب شود چنانچه بیان‌شده است.

«قیدو العلم بالکتابه.»(مجلسی، 1403، ج 55: 124). همچنین با استفاده از این ابزار است که دانش و تجربیات علمی بشر به نسل‌های بعد انتقال‌یافته و این امر سبب رشد و تکامل علوم می‌شود؛ زیرا اگر چنانچه این ابزار در اختیار بشر نمی‌بود بسیاری از دانش و علوم فراموش‌شده و نسل امروزی به آن‌ها دسترسی نمی‌داشت. بر اساس همین جایگاه و اهمیت این ابزار است که خداوند در قرآن کریم به این ابزار قسم یادکرده و فرموده است: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ.» (قلم/ 1 و 2)

• حس حقیقت‌جویی. انسان با استفاده از این ابزار می‌تواند به تحقیق و پژوهش پرداخته و در عرصه‌های مختلف علمی دستاوردهای عظیمی را از خود به یادگار گذارد.

نتیجه‌گیری

در این مقاله بایسته‌های اهداف پژوهشی برنامه درسی در نظام آموزشی افغانستان موردبحث و بررسی قرار گرفت. حقیقت‌جویی و کنجکاوی از امور فطری در میان انسان‌هاست و این‌یکی از ویژگی‌ها مهم انسان است که خداوند متعال وی را با چنین ویژگی ممتازی آفریده است. در نظام تعلیم و تربیت امر تحقیق و پژوهش به‌عنوان یکی از ضروریات مطرح است؛ زیرا لازمه رشد و پیشرفت و توسعه جامعه و کشور تحقیق و پژوهش و بهره‌وری و استفاده از دستاوردهای علمی و پژوهشی است. بر مبنای این ضرورت الآن بحث از مدارس پژوهش محور مطرح است و مدارسی می‌توانند فعال، پویا و دارای رشد و بالندگی باشند که از برنامه درسی پژوهش محور تبعیت نموده و فراگیران را به تحقیق و پژوهش وادار نمایند. تحقیق و پژوهش باید از مدارس آغازشده و استعداد خدادادی فراگیران در همان دوره مدرسه به تحقیق و پژوهش سوق و جهت داده شود و فراگیران باید برای حل مسائل و مشکلات به تحقیق و پژوهش پرداخته و برای آن‌ها راه‌حل‌های مناسب را پیشنهاد نمایند. با توجه به اینکه در کشور افغانستان مسائل و مشکلات زیادی مطرح است که باید از طریق تحقیق و پژوهش برای آن‌ها راه‌حل‌هایی کشف و پیشنهاد شود. لذا بایسته و ضروری است که بحث از تحقیق و پژوهش در میان فراگیران نظام آموزشی آن کشور به‌صورت جدی مطرح‌شده و زمینه‌ها و سازوکارهای لازم و مناسب در این زمینه تهیه و تدارک دیده شود با توجه به چنین ضرورت و نیاز در این مقاله مباحثی مربوط به این موضوع موردبحث و بررسی قرار گرفت. مباحثی از قبیل ماهیت، جایگاه و ضرورت بحث از پژوهش. بیان شد که پژوهش فعالیت عقلی و دماغی است و انسان برای دست‌یابی به پاسخ‌ها و یافتن راه‌حل برای مسائل و مشکلات نیازمند به تحقیق و پژوهش است. ازآنجاکه خداوند انسان را دارای حس کنجکاوی آفریده است لذا انسان می‌تواند با استفاده از این ظرفیت و توانمندی به کشف امور مجهول پرداخته و مسائل و مشکلات خویش را از این طریق حل نماید. بحث دیگر عناصر و مؤلفه‌های مؤثر بر فرهنگ‌سازی پژوهش در مدارس بود که مطرح شد. عناصر و مؤلفه‌هایی مانند نهاد آموزش‌وپرورش، معلمان، خانواده و تجهیزات آموزشگاهی که می‌توانند بر امر پژوهش در مدارس تأثیرگذار باشند. انتخاب درست موضوع و مسئله پژوهش لازمه یک تحقیق و پژوهش موفق و ثمربخش است. لذا مواردی به‌عنوان نمونه مطرح شد که می‌توانند موضوعاتی مناسب برای پژوهش باشند؛ مانند فقر و تبعیض و نابرابری، خشونت و انتحار و افزایش جرم و جنایت، مسائل و مشکلات مربوط به بهداشت جسمی و روانی، ظهور رسانه‌های متعدد و مختلف، هریک با اهداف مختلف. ایجاد سد برای مهار آب‌ها، روش‌های درست استفاده و نگهداری از محصولات کشاورزی مثل انبارها و سردخانه‌ها. روش‌ها و شیوه‌های پژوهشی مناسب بافرهنگ و نظام آموزشی افغانستان هم در این مقاله طرح شد. روش‌های پژوهش کمی و کیفی و آمیخته روش‌های است که می‌توانند ازجمله روش‌های مناسب به‌حساب آیند. البته امروزه روش تحقیق آمیخته در میان پژوهشگران از استقبال بیشتری برخوردار است. ابزار و وسائل مناسب پژوهشی مناسب بافرهنگ و نظام آموزشی افغانستان عنوان دیگری بود که در این مقاله از آن بحث صورت گرفت. در این مورد بیان شد که هدف و نوع پژوهش است که ابزار و وسائل مناسب را مشخص می‌سازد. در این مورد به تعدادی از وسائل و ابزار پژوهشی در منابع و آموزه‌های اسلامی اشاره شد؛ مانند گوش و چشم، عقل، قدرت بیان و گفتار، قدرت نوشتن و حس حقیقت‌جویی. درنتیجه کشور افغانستان اگر در پی آن است که به رشد و توسعه همه‌جانبه دست‌یافته و از کاروان علم و دانش عقب نماند باید به امر تحقیق و پژوهش اهمیت جدی قائل شده و در راستای تحقق این هدف باید هم بودجه و هزینه‌ای را اختصاص دهد و هم اینکه مدارس و دانشگاه‌ها را از آموزش محور به‌سوی برنامه‌های پژوهش محور سوق و جهت دهد.